A nova vila medieval de Oter de Fumos foi fundada polo rei Afonso VIII de Castela ao redor de 1182. Nunha escritura outorgada en Astorga no ano 974, o lugar é designado co nome de Autero de Fumos. No ano 1194, asinouse o Tratado de Tordehumos entre os reis Afonso IX de León e Afonso VIII de Castela, convocados polo cardenal Gregorio, Lexado do Papa Celestino III. O texto do Tratado di que foi asinado en Tordehumos: “Facta carta Apud Oterium de Fumis”. Este Tratado, xunto co posterior matrimonio entre Afonso IX, rei de León, e dona Berenguela de Castela, filla de Afonso VIII, puxeron os alicerces da posterior unión dos reinos na persoa do fillo de ambos, Fernando III "O Santo" (1230).

No Libro das behetrías de Castela, coñecido como Becerro, (s. XIV) inclúese a Oterdefumos e as súas aldeas na Merindad do Infantado de Valladolid. Foi antiga praza forte, rodeada por murallas que partían desde o castelo e circundaban todo o pobo. Chegou a contar con 6 igrexas.

O día 27 de novembro de 1520 chegou a Tordehumos don Pedro Girón ao mando do exército dos Comuneiros e “entrou por forza, aínda que había presidio do Almirante. Foi saqueando o lugar e aloxouse alí con parte do exército”. Poucos días despois, Girón dirixiu o exército comuneiro cara a Villalpando e, enseguida, chegaram a Tordehumos as tropas imperiais desde Medina de Rioseco.

Aínda que algúns defenderon que o nome de Tordehumos procedía de "Torre dos Fumos", facendo referencia a antigas prácticas medievais, o certo é que o topónimo fai referencia ao otero ou outeiro á sombra do cal se fundou a vila nova medieval. O topónimo ou nome propio da vila nova foi modelándose co paso do tempo. Don Juan Ortega Rubio, cronista da Excelentísima Deputación Provincial de Valladolid, no seu libro “Os pobos da provincia de Valladolid”, publicado en 1895, di ao iniciar o seu artigo sobre Tordehumos: “A vila de Tordehumos ten 1575 habitantes, e tres parroquias de Santa María a Sagrada, San Miguel e Santiago; ademais, dúas ermidas do Santísimo Cristo e de San Roque. O seu nome derívase de Otero, como Tordesillas …”

Na Baixa Idade Media (séculos XI a XV) prodúcense unha serie de cambios fonéticos que afectan aos topónimos. Así, na lingua romance, de Autero de fumos pasa a Otero de fumos, de aí a Oter de fumos para finalizar en Tordehumos. Na Crónica de Afonso Onceno (1311-1350) aparece Oterdefumos. No século XIV (1345), nun libro da diocese de Palencia, no que se enumeran todas as parroquias da mesma e a súa localización, chámase á nosa vila Otordefumos (como a Tordesillas, Otordesiellas).

Polo tanto, co paso do tempo, Oter transformouse en Otor e o uso popular da lingua propiciou a aparición dunha aférese coa perda da O e a transformación de Otor en Tor: A substitución de “h” por “f” non comporta ningún cambio de significación. Así chegamos ao topónimo que identifica á vila de Tordehumos.

Tordehumos atópase a uns 50 quilómetros da cidade de Valladolid e está enclavada na ladeira do otero que lle dá nome, nas inmediacións da beira do río Sequillo.
Ao chegar a Tordehumos, debemos facer unha primeira parada na Praza Maior onde se atopa o Concello e a Oficina de Turismo. Dende alí, descendo pola rúa Maior, atoparemos o edificio da Igrexa de Santa María A Sagrada. É unha construción renacentista do século XVI que, a pesar da súa pobre arquitectura exterior, garda no seu interior auténticas marabillas. O edificio, construído en pedra, ten unha soa nave dividida en seis tramos. A nave cúbrese con bóveda de canón sustentada por arcos de reforzo, denominados arcos fajones ou torais, apoiados en pilastras e reforzados ao exterior con contrafortes. A capela maior ten unha bóveda estrelada de terceletes que conta con cinco chaves, unha principal e catro secundarias. A capela maior acolle un retablo que foi restaurado recentemente (2018). Segundo os expertos, este retablo, que viu a luz no segundo terzo do século XVI, é un bo retablo renacentista de gran valor tanto no escultórico como, sobre todo, pola valía das súas pinturas. As esculturas saíron dos talleres de Juan Ortiz o Vello e de Juan de Balmaseda, mentres que as pinturas foron atribuídas a Juan de Villoldo e aos seus discípulos.
No lado da epístola atópase un retablo do século XVI que foi restaurado no ano 2008. No momento actual, a hornacina central está ocupada por unha talla da Inmaculada, do século XVII, que segue os modelos saídos do taller de Gregorio Fernández e que, tamén, foi restaurada no ano 2008.
No lado do evanxeo hai un retablo de estilo plateresco restaurado no ano 2015 cuxas pinturas se atribúen a Antonio Vázquez. No mesmo lado hai un retablo barroco con columnas salomónicas, do século XVIII. A hornacina central acolle unha imaxe de Xesús Crucificado. É unha fermosa escultura que se atribuíu inicialmente á man de Francisco Giralte, aínda que parece estar máis preto das tallas saídas do taller riosecano de Pedro de Bolduque.
A Igrexa de Santiago é unha construción con influencia mudéxar, encadrada no estilo mudéxar Terra de Campos, con tres naves encaixadas entre a cabeceira e a torre situada aos pés. A nave central posúe un artesonado a par e nudillo.
Conserva, en espera de restauración, o retablo maior, do século XVII, atribuído, en parte, aos Mestres de Toro, aínda que parece evidente que a obra escultórica é un traballo de colaboración de varios artistas. A igrexa de Santiago garda unha xoia case única: un púlpito de estilo gótico-mudéxar labrado en xeso, con fina decoración a base de motivos vexetais no que se atopa gravado o escudo da familia Mendoza de la Vega. Ademais, a igrexa acolle no seu interior unha artística balaustrada de madeira no coro, a policromía da bóveda baixo a torre e o que queda do artesonado de madeira no centro da nave central.
A Ermida do Cristo da Vega, situada fóra dos muros, é unha construción do século XVI, probablemente levantada sobre restos dunha antiga igrexa xa que nun dos seus muros se agochaba un arco con trazas mozárabes, do século X. En 1720, un grupo de gandeiros da parroquia de San Miguel fundou a confraría do Cristo da Vega e, dende entón, coidaron de manter o culto e o edificio.
O castelo de Tordehumos ou, mellor dito, os restos do castelo son un ben de interese cultural, amparado pola declaración xenérica do Decreto do 22 de abril de 1949, e a Lei 16/1985 sobre o Patrimonio Histórico Español.
No Inventario de Bens do Patrimonio Cultural de Castela e León identifícase ao castelo de Tordehumos co código 47-164-0001-001-0000-000. A ficha de inventario oficial di que “Os restos do castelo emprazan sobre a meseta superior dun amplo otero testemuña que destaca uns 80 metros respecto das terras circundantes, dominando así unha vasta superficie do val do río Sequillo. Trátase dunha plataforma horizontal de contorno aproximadamente circular e vertentes pronunciadas nos seus catro flancos -especialmente no occidental e meridional-, sometidas a un acusado proceso de acarcavamento”. Pola súa situación privilexiada pódese considerar como o mellor Miradoiro de Terra de Campos, dende o que poden divisarse ao lonxe a Montaña Palentina e os Montes de León.
O Ecomuseo de Tordehumos devólvenos ás raíces da cultura rural, recordándonos como vivía e traballaba a poboación de Terra de Campos. Para conservar a memoria da sociedade rural recreouse unha casa de labranza, facendo alusión ao básico da vida, cunha alcoba como lugar de descanso e recollimento e unha cociña como espazo entrañable para elaborar as comidas, pero tamén como sitio de tertulia e ámbito de traballos domésticos.
Tamen deron cita no Ecomuseo varios dos oficios rurais: labrador, pastor, ferreiro, zapateiro, albanel, carpinteiro, curandeiro, guarnicionero.
O Ecomuseo pódese visitar durante todo o ano, concertándose previamente a visita.
As festas maiores de Tordehumos son as dedicadas á Virxe das Candeas, Patrona da vila e, dende 2018, Alcaldesa Perpetua. O programa engloba actividades lúdicas variadas que se organizan durante cinco días, ao redor do día 2 de febreiro. A señal de identidade das festas son as tradicionais carreiras de cintas a cabalo para os quintos, para os mozos solteiros e para os casados.
As festas dedicadas ao Cristo da Vega celébranse a mediados de setembro, ao redor do día 14, cunha estupenda animación a cargo das peñas e algún que outro espectáculo taurino.
O 25 de abril, día de san Marcos, ten lugar unha romaría tradicional con visita á ermida da Vega e merenda no campo.
No penúltimo fin de semana de agosto, celébrase o Mercado Artesanal no que se funden a artesanía e as manifestacións culturais. Á oferta dos artesáns súmanse as exposicións, os concertos de música folk e as danzas rexionais.
Un vello eslogan di que “Tordehumos merece a pena”. Os ahumados estamos convencidos diso e, por iso, dende aquí, convidamos, a todos os que o desexen, a visitar o noso pobo. Ademais de tendas, bares e restaurantes, existe unha boa oferta de aloxamento que inclúe o Centro de Turismo Rural don Agustín e a Casa Rural El Arriero.